فهرست
مقدمه
آیا می‌دانستید روزانه میلیون‌ها ذره ریزپلاستیک را بدون آنکه بدانید وارد بدنتان می‌کنید؟ تحقیقات جدید منتشر شده در مجله معتبر “نیچر مدیسین” نشان میدهد ریزپلاستیکها و نانوپلاستیکها به تمام اندامهای بدن انسان از جمله کبد، کلیه، ریه، قلب و حتی مغز نفوذ کردهاند. یافته‌ای تکان‌دهنده در این پژوهش‌ها آشکار می‌سازد که از مغز هر انسان میتوان تا ۱۰ گرم پلاستیک استخراج کرد! این ذرات میکروسکوپی نه تنها از طریق آب بطریهای پلاستیکی، بلکه از طریق هوا، لوازم آرایشی و حتی ظروف غذا وارد بدن ما میشوند. در این مقاله جامع، به بررسی منابع ریزپلاستیکها، راه‌های ورود آنها به بدن، اثرات مخرب آنها بر سلامت و راهکارهای مقابله با این تهدید نوظهور می‌پردازیم.
ترکیبات اصلی ریزپلاستیکها در بدن انسان
محققان با استفاده از روشهای پیشرفته آنالیز مواد، دریافتهاند که پلیاتیلن ترکیب اصلی ریزپلاستیکهای موجود در اندامهای انسان است. مطالعات منتشر شده در مجله سایِنس دایرکت نشان میدهد که مغز انسان نسبت به سایر اندام‌ها، مقادیر بیشتری از پلیاتیلن را در خود جای داده است.
نکته نگران‌کننده این است که ریزپلاستیکهای مشاهده شده در بافت مغزی، اغلب بسیار کوچک و دارای لبههای تیز هستند که میتواند به بافتهای حساس مغزی آسیب برساند.
ارتباط جنسیت و سن با تجمع ریزپلاستیکها
بر خلاف انتظار، پژوهش‌ها نشان میدهد که سن و جنسیت تأثیر چندانی بر میزان ریزپلاستیکهای موجود در بدن افراد ندارد. با این حال، مشاهده شده که در بیماران مبتلا به زوال عقل (دمانس)، ریزپلاستیکها بیشتر در دیوارههای عروق مغزی و سلولهای ایمنی تجمع مییابند. این یافتهها میتواند ارتباط احتمالی بین تجمع ریزپلاستیکها و بیماریهای مغزی را مطرح کند.
انواع ریزپلاستیکها و منشأ آنها
ریزپلاستیکها ذرات پلاستیکی با اندازه کمتر از ۵ میلیمتر هستند که به دو دسته اصلی تقسیم میشوند:
1. ریزپلاستیکهای اولیه
این ذرات عمداً برای استفاده در محصولات صنعتی و مصرفی تولید میشوند، مانند:
- میکروبیدهای موجود در محصولات آرایشی و بهداشتی
- ذرات موجود در خمیردندان‌های لایه‌بردار
- گرانول‌های پلاستیکی مورد استفاده در صنایع تولیدی
2. ریزپلاستیکهای ثانویه
این ذرات از تجزیه پلاستیکهای بزرگتر در محیط به وجود می‌آیند:
- بطریهای نوشیدنی
- کیسههای خرید
- ظروف یکبار مصرف
- لاستیک خودروها (فرسایش)
- پوشاک مصنوعی (پلی‌استر، نایلون)
منابع اصلی تولید ریزپلاستیکها
- زباله‌های پلاستیکی: پلاستیکهای رها شده در طبیعت که با گذر زمان تجزیه میشوند
- فرآیندهای صنعتی: کارخانه‌های تولید مواد پلاستیکی و محصولات شیمیایی
- محصولات مصرفی: لوازم آرایشی، شویندهها و حتی نمک‌های دریایی
- پوشاک مصنوعی: الیاف مصنوعی لباس‌ها که در هنگام شستشو آزاد میشوند
- ترافیک جاده‌ای: فرسایش تایرها و خطوط جاده‌ای
چگونه ریزپلاستیکها در هوا پراکنده میشوند؟
ریزپلاستیکها از طریق فرآیندهای متعددی در هوا منتشر میشوند:
- فرسایش طبیعی: باران، باد و تابش خورشید موجب تجزیه پلاستیکهای موجود در محیط میشود
- فرسایش محصولات در فضای باز: تجهیزات ورزشی و بسته‌بندی‌های پلاستیکی در اثر قرارگیری طولانی مدت در فضای باز
- فرآیندهای صنعتی: انتشار ذرات در حین تولید یا بازیافت محصولات پلاستیکی
- غبار محیطی: ریزپلاستیکهای موجود در غبار شهری و صنعتی
- الیاف مصنوعی: پارچه‌های مصنوعی که ذرات ریز خود را در هوا رها میکنند
راه‌های ورود ریزپلاستیکها به بدن انسان
1. از طریق غذا و نوشیدنیها
ریزپلاستیکها میتوانند از ظروف پلاستیکی به غذا و نوشیدنیها منتقل شوند، به ویژه هنگامی که:
- غذا در ظروف پلاستیکی گرم میشود
- نوشیدنیها در بطریهای پلاستیکی در دمای بالا نگهداری میشوند
- غذاهای دریایی مصرف می‌کنیم (تحقیقات نشان میدهد آبزیان حاوی مقادیر قابل توجهی ریزپلاستیک هستند)
2. از طریق تنفس
ذرات ریزپلاستیک معلق در هوا میتوانند از طریق استنشاق وارد:
- ریه‌ها شوند
- از طریق خون به سایر اندام‌ها منتقل گردند
- حتی از سد خونی-مغزی عبور کنند
3. از طریق پوست
جذب از طریق پوست، به ویژه هنگام استفاده از:
- محصولات آرایشی حاوی میکروبیدها
- شوینده‌های لایه‌بردار
- کرم‌های ضد آفتاب
عوامل مؤثر در آزادسازی ریزپلاستیکها
علاوه بر حرارت، عوامل دیگری نیز میتوانند باعث آزادسازی ریزپلاستیکها شوند:
- دمای معمولی: حتی در دمای اتاق، پلاستیکهای آسیب‌دیده میتوانند ریزپلاستیک آزاد کنند
- اشعه ماوراءبنفش: تابش نور خورشید به تجزیه پلاستیکها کمک میکند
- سایش و فرسایش: استفاده مکرر از ظروف پلاستیکی یا شستشو در ماشین ظرفشویی
- مواد شیمیایی: تماس با پاک‌کننده‌های قوی و حلال‌ها
- ضربه و فشار: آسیب فیزیکی به محصولات پلاستیکی
تأثیرات ریزپلاستیکها بر سلامت انسان
تحقیقات روزافزون نشان میدهد که ریزپلاستیکها میتوانند اثرات مخربی بر سلامت داشته باشند:
- التهاب سیستمیک: تحریک واکنش‌های التهابی در بدن
- اختلالات ایمنی: تأثیر منفی بر عملکرد سیستم ایمنی
- آسیب به سیستم عصبی: نفوذ به بافت مغزی و احتمال ارتباط با بیماریهای نورودژنراتیو
- استرس اکسیداتیو: تولید رادیکال‌های آزاد و آسیب سلولی
- اختلالات هورمونی: ترکیبات موجود در پلاستیکها مانند BPA میتوانند عملکرد هورمونها را مختل کنند
بر اساس پژوهش منتشر شده در مجله نیچر، ریزپلاستیکها میتوانند به سد خونی-مغزی نفوذ کنند و احتمالاً در بروز برخی بیماریهای عصبی نقش داشته باشند.
نقش محافظتی پروبیوتیکها در برابر ریزپلاستیکها
خبر امیدوارکننده اینکه، طبق پژوهش‌های اخیر، پروبیوتیکها میتوانند نقش مهمی در محافظت بدن در برابر آثار مخرب ریزپلاستیکها ایفا کنند:
- لاکتوباسیلوسها میتوانند BPA (بیسفنول A) را به متابولیتهای غیرسمی تبدیل کنند
- در طول سه روز، باکتریهای لاکتوباسیلوس قادرند مقدار قابل‌توجهی از ریزپلاستیکها را تجزیه کنند
- لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس موجود در ماست میتواند میزان BPA را تا 82 درصد کاهش دهد
- پروبیوتیک‌های موجود در کفیر میتوانند در برابر استرس اکسیداتیو ناشی از ریزپلاستیکها محافظت کنند
راهکارهایی برای کاهش مواجهه با ریزپلاستیکها
برای کاهش مواجهه با ریزپلاستیکها، می‌توانید اقدامات زیر را انجام دهید:
- استفاده از ظروف شیشهای یا فولادی به جای ظروف پلاستیکی
- اجتناب از گرم کردن غذا در ظروف پلاستیکی
- مصرف منظم غذاهای حاوی پروبیوتیک مانند ماست، کفیر و خیارشور
- استفاده از فیلترهای آب برای کاهش ریزپلاستیکهای موجود در آب آشامیدنی
- اجتناب از محصولات آرایشی حاوی میکروبیدهای پلاستیکی
- کاهش استفاده از پلاستیکهای یکبار مصرف
- نگهداری بطریهای آب دور از حرارت و نور خورشید
سؤالات متداول (FAQ)
آیا ریزپلاستیکها میتوانند از سد خونی-مغزی عبور کنند؟
چه غذاهایی بیشترین میزان ریزپلاستیک را دارند؟
آیا پروبیوتیکها میتوانند ریزپلاستیکها را از بدن خارج کنند؟
چگونه میتوان میزان مواجهه با ریزپلاستیکها را کاهش داد؟
آیا ریزپلاستیکها میتوانند باعث بیماریهای جدی شوند؟
جمع بندی
ریزپلاستیکها به عنوان یکی از چالش‌های نوظهور سلامت در عصر حاضر، تهدیدی جدی برای سلامت انسان محسوب میشوند. حضور این ذرات در تمام اندامهای بدن، به ویژه مغز، نگرانی‌های زیادی را به همراه داشته است. با این حال، کشف نقش محافظتی پروبیوتیکها در برابر آثار مخرب ریزپلاستیکها، امیدی تازه ایجاد کرده است.
با آگاهی بیشتر، اتخاذ عادات مصرف هوشمندانه‌تر، و استفاده منظم از پروبیوتیکها می‌توانیم تا حدودی از خود در برابر این معضل محیط زیستی و بهداشتی محافظت کنیم. ادامه تحقیقات در این زمینه میتواند راهکارهای مؤثرتری برای مقابله با این چالش جهانی ارائه دهد.
منابع:
- Microplastics in human tissues: Nature Medicine Journal (2024). https://www.nature.com/articles/s41591-024-03453-1
- Effects of probiotics on microplastic degradation: LWT – Food Science and Technology (2019). https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0023643819301124
- Microplastics in dairy products: International Journal of Dairy Technology (2021). https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/1471-0307.12706